Het Europees beleid doorgelicht, deel 2: Europees Defensiefonds en de wapenlobby

Terugblik op 5 jaar Europees beleid, deel 2:

MILITARISERING

Op 26 mei 2019 kiezen we wie ons de komende vijf jaar zal vertegenwoordigen in het Europees parlement. Het uitgelezen moment om het EU beleid van de afgelopen legislatuur onder de loep te nemen.

In een reeks analyses en opinies maakt Vredesactie de balans op voor drie Europese thema's:  het grens- en migratiebeleid, de militarisering van het beleid en de controle op wapenexport. Hier leest u deel twee, over de militarisering van het beleid, het Europees Defensiefonds en de invloed van de wapenlobby.

banne actie 19 december 2013

Inleiding

Europe has to toughen up”. Met die zin gaf voorzitter van de Europese Commissie Juncker afgelopen legislatuur het startschot voor een ongeziene militarisering van het Europees project. Een concreet resultaat daarvan is dat Europa voor het eerst in haar geschiedenis militair onderzoek gaat financieren. Er wordt specifiek interesse getoond om controversiële technologieën te onderzoeken, zoals gewapende drones en volautomatische systemen of 'killer robots'.

Die nieuwe wind komt niet uit het niets, maar is er gekomen na stevig gelobby van de wapenindustrie. Vertegenwoordigers van een kleine groep wapenbedrijven adviseerden beleidsmakers bij de opmaak van het beleid. Dezelfde bedrijven zullen de komende jaren profiteren van de nieuwe fondsen. Ondanks vermoedens van belangenvermenging en ernstige vragen over de ethische controles bij het toekennen van projecten, heeft het Europees parlement haar controlerende bevoegdheid over deze fondsen uit handen gegeven.

het groot dictee der europarlementariers

Corporate capture

Op 29 november 2018 verzamelden vertegenwoordigers van de wapenindustrie en Europese beleidsmakers op de jaarlijkse conferentie van het Europees Defensie Agentschap (EDA) “From Unmanned to Autonomous Systems”. Honderden vertegenwoordigers van wapenbedrijven ontvingen een uitnodiging, vertegenwoordigers van het middenveld mogen er niet in. Daarmee staat de conferentie symbool voor de corporate capture van het Europees beleid, de verstrengeling van het beleid met de belangen van een paar machtige bedrijfsgroepen.

De laatste twintig jaar werden de banden tussen de Europese Unie en de wapenindustrie steeds nauwer aangehaald. Sommigen spreken over het ontstaan van “een Europees militair-industrieel complex”. Een netwerk van beleidsmakers, defensiebedrijven, lobbygroepen en denktanks hebben niet alleen de macht om de agenda te bepalen, maar ontwerpen en implementeren ook de nieuwe beleidsmaatregelen.

Zo is de invloed van de wapenindustrie op het Europees Defensieactieplan opvallend. Dat Plan werd door de Europese Commissie op 30 november 2016 voorgesteld en had als doelstelling om de competitiviteit van de Europese defensie-industrie te verhogen. Het opstellen van zo'n actieplan was al geruime tijd een prioriteit voor de wapenindustrie. Een half jaar eerder publiceerde de ASD een nota ‘Considerations on the European Commission’s Defence Action Planmet daarin verschillende concrete voorstellen. Hele passages zijn daarbij bijna woordelijk overgenomen in het Defensie Actieplan.

ASD position paper July 2016 European Defence Action Plan November 2016
The EDRP [European Defence Research Programme] will need to be comparable in scale to the national defence R&T budgets of the big member states – i.e. circa €500m/year. [The EDRP] may need an estimated annual budget of EUR 500 million[...]. This amount  would place the EU among the top 4 of  defence research & technology investors in  Europe.
We encourage the European Commission to announce in its Defence Action Plan its intention to take an initiative at the Board of Directors of the EIB to remove defence and policing from the list of excluded activities. The Commission will support, within the decision-making bodies of the EIB, the adaptation of the EIB lending criteria to the defence sector within the limits of the Treaties.
We urge the European Commission to explore with Member States the possibility to classify defence expenditure as “productive investment”, therefore making it eligible for the Two Pack’s exclusion from the Fiscal Compact. National capital contributions to the "capability window" will be treated as "one-offs" under the Stability and Growth Pact, which means that they will be discounted from the structural fiscal effort expected to be accomplished by Member States.
Bron: rapport Securing Profits - Vredesactie

 

Dankzij het Defensie Actieplan heeft de wapenindustrie nu toegang tot Europees geld voor onderzoek en ontwikkeling van nieuwe militaire technologieën. Dat is een absoluut unicum in de Europese geschiedenis. Hoewel het grootste deel van deze fondsen vanaf 2021 zullen vrijgemaakt worden, begon de Europese Commissie al deze beleidsperiode met het opzetten van militaire fondsen. De Preparatory Action on Defence Research van 90 miljoen euro en het Defence Industrial Development Prgoramme van 500 miljoen euro waren het startschot van de militarisering van de EU.

De voorstellen die de industrie deed bij het schrijven van het Actieplan gaan verder dan de financiering van onderzoek en ontwikkeling. De industrie vroeg een gegarandeerde afzetmarkt voor haar producten. Die kreeg ze in het Europees Defensiefonds doordat gefinancierde projecten gekoppeld moeten worden aan aankoopbeloftes van lidstaten. Dit komt neer op een carrousel van vraag en aanbod waarin de EU het budget voorziet voor zowel de ontwikkeling van nieuwe technologie als de aanschaf ervan, allemaal op aanwijzen van de industrie.

De buitensporige invloed van de wapenindustrie op het Europees besluitvormingsproces roept niet alleen vragen op over de legitimiteit van de besluitvormingsstructuren. Het zorgt ook voor een feedback loop. Elk maatschappelijk probleem wordt door een militaire bril bekeken, voor elk probleem heeft de industrie een technologische oplossing klaar – of een voorstel om de nodige technologie te ontwikkelen. Een voorbeeld van dat mechanisme is de militarisering van de Europese grens- en migratiepolitiek die afgelopen legislatuur in een stroomversnelling is geraakt.

naam Vlaanderen EU stem
Gerolf Annemans Vlaams Belang ENF onthouding
Ivo Belet CD&V EPP positief
Mark Demesmaeker N-VA ECR positief
Sander Loones N-VA ECR positief
Bart Staes Groen Greens / EFA negatief
Helga Stevens N-VA ECR positief
Anneleen Van Bossuyt N-VA ECR positief
Kathleen Van Brempt SP.A S&D afwezig
Tom Vandenkendelaere CD&V EPP positief
Hilde Vautmans Open VLD ALDE / ADLE positief
Guy Verhofstadt Open VLD ALDE / ADLE positief
Bron: votewatch.eu
DEFENCE INDUSTRIAL DEVELOPMENT PROGRAMME, PLENAIRE
In 2018 wordt het Defence Industrial Development Programme gestemd. Dat is een voorloper van 500 miljoen euro van het Defensiefonds. Het DIDP wordt door de meeste Vlaamse Europarlementsleden gesteund. Vooral parlementslid Anneleen van Bossuyt (NV-A) speelt een belangrijke rol in dit proces. Als rapporteur van het Committee voor Interne Markt is zij verantwoordelijk om input te leveren op het wetgevend proces.
Van Bossuyt pusht daarbij voor het openstellen van het DIDP voor bedrijven van derde landen. Dat opent de deur voor de mogelijke deelname van Israëlische wapenbedrijven, net zoals het geval is bij het Europees onderzoeksprogramma Horizon2020. Wel pleit van Bossuyt voor een lager budget van het militair onderzoeksprogramma en dat het budget niet van civiele programma's mag komen. Beide standpunten halen het uiteindelijk niet.
 
cc European External Action Service EDA Annual conference Jens Stoltenberg Federica Mogherini

Belangenvermenging

In 2016 richtte de EU voor het eerst in haar geschiedenis een militair onderzoeksprogramma op, de zogenaamde Preparatory Action on Defence Research (PADR), met een budget van 90 miljoen euro. Interne documenten tonen aan dat de wapenindustrie toegang had tot elke stap van het besluitvormingsproces, van agendabepaling tot het vastleggen van de modaliteiten zoals de intellectuele eigendomsrechten, tot zelfs het bepalen van de beheers- structuur van de PADR. Vertegenwoordigers uit het middenveld werden niet uitgenodigd aan de vergadertafels.

De Preparatory Action was maar een testballon van de Commissie. Ondertussen staat het Europees Defensie Fonds in de steigers. Een programma met een budget van meer dan 13 miljard euro voor onderzoek, ontwikkeling van wapentechnologie. De grote Europese defensie-bedrijven nauw betrokken waren bij het opzetten van het fonds.

In 2015 riep de Commissaris voor Industrie Bieńkowska een adviesraad samen over een toekomstig EU militair onderzoeksprogramma, de zogenaamde Group of Personalities. De GoP had de doelstelling om strategisch advies te verlenen over het Europees veiligheids- en defensiebeleid, maar verleende ook gedetailleerd advies over de vorm, inhoud en grootte van het Europees Defensiefonds.

Van de 16 leden van de Group of Personalities waren zeven leden vertegenwoordigers van de wapenindustrie. Twee andere leden vertegenwoordigden private onderzoeksinstituten die aan militair onderzoek doen. Er was geen enkele vertegenwoordiger aanwezig van het middenveld of uit de academische wereld.

In 2018 werd bekend welke vijf projecten geld kregen binnen het proefprogramma Preparatory Action on Defence Reseach. Het zijn de bedrijven die in 2015-2016 advies gaven aan de Europese Commissie die nu de grote winnaars zijn van de fondsen. Zes van de leden van de Group of Personalities nemen in drie van de vijf projecten deel. Dat creëert op zijn minst een perceptie van belangenvermenging.

De Europese Unie vraagt de industrie mee rond de tafel te komen zitten omdat ze hen ziet als een belangrijke stakeholder. Maar de dominantie van de wapenindustrie in de Group of Personalities zorgt voor een onevenwichtig beleid. In plaats van te vertrekken van de maatschappelijke uitdagingen die vandaag op de Unie afkomen en de mogelijke antwoorden die het beleid daarop kan formuleren, staan de belangen van één bepaalde industriële groep centraal.

actie

TRANSPARANTIE

Een tweede probleem is het gebrek aan transparantie. Er zijn geen verslagen van vergaderingen beschikbaar, het is onduidelijk hoe leden werden geselecteerd of welke bijdragen leden leverden aan de vergaderingen. Na een klacht van het European Network Against Arms Trade (ENAAT) oordeelde de Ombudsman dat:

in the case of the Group of Personalities, the Commission should now publish its meeting agendas and minutes as well as its participants’ submissions.”

De Ombudsman verwees daarbij expliciet naar de oververtegenwoordiging van de wapenindustrie in de Group of Personalities:

Transparency in this regard should have been especially important in the case of the Group of Personalities given that companies represented within the group could be eligible for funding under the programmes that it was advising on. In fact it is the case that companies represented within the group did subsequently receive such funding.”

De Commissie liet ondertussen weten dat ze instemt met de publicatie van agenda's, verslagen en bijdrages van deelnemers met betrekking tot de Group of Personalities, voor zover die geen belangen ondermijnen die beschermd worden door de Europese regels over de openbaarheid van bestuur. Er werden vooralsnog geen verslagen gepubliceerd.

Het transparantieprobleem gaat verder dan de Group of Personalities. Expertengroepen die later door de Commissie in het leven werden geroepen, zijn in hetzelfde bedje ziek. Ondanks Europese transparantieregels, verschijnen er geen verslagen, opereren adviesgroepen in het geheim of helemaal niet. De communicatie van de Europese Commissie naar aanleiding van de verschillende vragen om openbaarheid van bestuur laat te wensen over. De Commissie treedt het recht op informatie met de voeten door stelselmatig de wettelijke termijn maandenlang te overschrijden.

De combinatie van deze problemen zorgt ervoor dat een volledig beleidsdomein voor een groot deel aan het publieke oog onttrokken wordt. Het is dikwijls pas na aanhoudende druk via de media, de Europese Ombudsman, het Europees Parlement en door middel van vragen van openbaarheid van bestuur dat de Commissie bepaalde info vrijgeeft.

Dit gebrek aan transparantie dreigt vanaf 2021 geïnstitutionaliseerd te worden. Het voorstel van de Europese Commissie voor het Europees Defensiefonds stelt voor om de identiteit van betrokken experten geheim te houden, in afwijking van de normale transparantieregels.

cc United Nations Photo Secrtary General Adresses European Parliament
naam Vlaanderen EU stem
Gerolf Annemans Vlaams Belang ENF negatief
Ivo Belet CD&V EPP positief
Mark Demesmaeker N-VA ECR positief
Sander Loones N-VA ECR positief
Bart Staes Groen Greens / EFA negatief
Helga Stevens N-VA ECR positief
Anneleen Van Bossuyt N-VA ECR positief
Kathleen Van Brempt SP.A S&D positief
Tom Vandenkendelaere CD&V EPP positief
Hilde Vautmans Open VLD ALDE / ADLE positief
Guy Verhofstadt Open VLD ALDE / ADLE positief
Bron: votewatch.eu
EUROPESE DEFENSIE UNIE, PLENAIRE
In november 2016 stemt het Europees Parlement een resolutie voor een Europese Defensie Unie. De tekst lijkt op maat gemaakt te zijn van de wapenindustrie. In elf verschillende passages van de resolutie wordt er opgeroepen tot het versterken van de Europese wapenindustrie. Daarnaast roept de resolutie op tot een versterking van een militair Europa.
Opvallend daarbij is de rol die Europarlementslid Ivo Belet (CD&V) speelt. Belet diende verschillende amendementen in waarvan één oproep tot het "samenbrengen van bedrijven en betrokkenen vanuit de wapenindustrie met als doel het ontwikkelen van een Europese drone industrie". Belet is al een tijdje een pleitbezorger voor een drone industrie in Sint Truiden. Die industriële belangen lijken een rol te hebben gespeeld. Met succes. Het amendement van Belet wordt opgenomen in de resolutie.
 
empty parliament

Parlement zet zichzelf buitenspel

Het Europees parlement heeft regelmatig kritiek geuit op het Europees Defensiefonds. Er werden bedenkingen geuit over controversiele wapensystemen die met dit fonds ontwikkeld kunnen worden. Gaat Europa de productie van killer robots financieren? Killer robots zijn autonome wapens die zelf doelwitten kiezen en zelf beslissen om de trekker over te halen, zonder tussenkomst van een mens. Dat maakt het extreem controversiële wapens. Net daarom loopt er binnen de VN een procedure om ze integraal te verbieden, net zoals clustermunitie en anti-persoonsmijnen. Het parlement had een amendement voorgesteld dat de financiering van clustermunitie, anti-persoonsmijnen, massavernietigingswapens en killerrobots uit te sluiten van het fonds. Maar dat werd geschrapt tijdens onderhandelingen over een compromistekst met de Europese Commissie en de Raad, in mei 2018. In de uiteindelijke versie van het Defensiefonds worden 'killer robots' wel uitgesloten. Maar met een achterpoortje. Subsidiëring van killer robots met defensieve doeleinden worden nog altijd toegelaten.

Een ander discussiepunt is de controle over de besteding van het geld. Tijdens de onderhandelingen met de lidstaten werd overeen gekomen dat het Europees Parlement de jaarlijkse controle over de budgetten uit het parlement gehouden wordt. Dat betekent dat het parlement vanaf nu, nu de finale tekst over het defensiefonds goedgekeurd is, verder niets meer over het fonds of de implementatie ervan te zeggen heeft.

Het Europees Defensiefonds toont nog maar eens aan dat het Europees Parlement vleugellam is. Er zijn legitieme bedenkingen geuit in het parlement. Over hoe het fonds in strijd is met de Europese traditie om enkel civiel onderzoek te financieren. Over de financiering van controversiële technologieën. Over de ongezond grote invloed van de wapenindustrie en het gebrek aan transparantie. Over de controle van hoe het geld uiteindelijk besteed zal worden. Maar geen enkele slag werd gewonnen. Het Europees parlement was ook in dit dossier niet in staat zich te laten gelden en te waken over het belang van de burgers die ze verondersteld wordt te vertegenwoordigen.

actie EDA conferentie 2017 2
naam Vlaanderen EU stem
Gerolf Annemans Vlaams Belang ENF negatief
Ivo Belet CD&V EPP positief
Mark Demesmaeker N-VA ECR negatief
Ralph Packet N-VA ECR heeft niet gestemd
Bart Staes Groen Greens / EFA negatief
Helga Stevens N-VA ECR positief
Anneleen Van Bossuyt N-VA ECR positief
Kathleen Van Brempt SP.A S&D negatief
Tom Vandenkendelaere CD&V EPP positief
Hilde Vautmans Open VLD ALDE / ADLE positief
Guy Verhofstadt Open VLD ALDE / ADLE positief
Bron: Europees Parlement
EUROPEES DEFENSIEFONDS, PLENAIRE
Het Europees Parlement stemde op 18 april voor het Europees Defensiefonds. Daarmee zullen in de toekomst miljarden euros naar militair onderzoek gaan. Ook de meeste Vlaamse parlementsleden stemden voor.
Maar het verzet tegen het fonds is de afgelopen maanden wel gegroeid. Waar het Parlement het Defence Industrial Development Programme nog met een meerderheid van 68% goedkeurde, stemde er in april 2019 nog slechts 56% voor het Europees Defensiefonds. Terwijl in 2018 nog 471 parlementsleden voor stemden, verminderde dit in 2019 tot 328 stemmen. De tegenstand groeide van 195 naar 231 stemmen. Bezorgdheden inzake parlementaire controle over het Fonds deden vooral socialistische parlementsleden afhaken. Amendementen inzake een versterkte ethische en parlementaire controle werden door alle Belgische, behalve groene en socialistische parlementsleden, weggestemd.
 
actie europees defensie agentschap 2016

Verzet

Dat de steun afneemt voor de verschillende fondsen voor militaire research en ontwikkeling komt niet als een verrassing. Wetenschappers, NGO's en actiegroepen hebben zich de afgelopen jaren uitgesproken tegen zulke fondsen. Vredesactie en ENAAT (European Network Against Arms Trade) voeren al jaren campagne tegen het fonds.

Meer dan 1000 wetenschappers, onderzoekers en academici uit 25 Europese landen bundelden hun krachten onder de titel 'Researchers for Peace'. Ze ondertekenden een oproep aan de Europese Unie om geen militaire onderzoeksprogramma’s te financieren. "De investeringen in militair onderzoek zullen vrede en veiligheid niet doen toenemen, in tegendeel. Globale spanningen zullen enkel toenemen. Ondertussen wordt wetenschappelijk onderzoek dat effectief kan bijdragen tot conflictpreventie verwaarloosd," zegt dr. Stuart Parkinson, Executive Director bij Scientists for Global Responsibility.

De debatten in het parlement naar aanleiding van de finale stemming over het Europees Defensiefonds in april 2019 waren verhit. Tegenstanders van het fonds werden door voorstanders omschreven als "pacifisten die de toekomst van onze industrie en de veiligheid van onze burgers in gevaar willen brengen". Nu het fonds is goedgekeurd, is het afwachten hoe transparant het zal functioneren in de komende legislatuur en welke concrete projecten de Unie zal financieren.